Hoe realiseren we dat mensen en gezinnen de grip weer terugkrijgen op hun leven en hun leefomgeving? En waar baseer je beleid op voor mensen en gezinnen in een kwetsbare positie?
Het stabiliteitsdenken biedt bestuurders, beleidmakers en hulpverleners een denk- en doekader om structureel stress te verminderen en stabiliteit te vergroten voor mensen en gezinnen in kwetsbare posities. Het richt zich op het vergroten van de veiligheid en stabiliteit door in te zetten op bestaanszekerheid, continuïteit van zorg & ondersteuning en meedoen.
Kwetsbaarheid kan iedereen overkomen
Ieder mens heeft behoefte aan een bepaalde mate van stabiliteit om zich staande te kunnen houden in het dagelijkse leven. Ieder mens heeft ook behoefte aan passende zorg en ondersteuning op het moment dat dit nodig is. De meeste mensen zijn prima in staat om dit voor zichzelf te organiseren. Ze begrijpen het systeem waarin zij zich bewegen en kunnen hier goed in mee komen. Er is ook een groep mensen voor wie het organiseren van deze stabiele basis en ondersteuning niet zo makkelijk is. Door psychische of cognitieve problemen, problemen in de omgeving of door een opeenstapeling van deze factoren, kan iemand de grip op het leven kwijtraken. Soms is er sprake van een beperking of starten mensen met 3-0 achterstand door een tekort op persoonlijk, cultureel, economisch en/of sociaal kapitaal.
Ook het langdurig moeten leven in een onzekere, zorgelijke situatie en/of het hebben van verregaande problemen op verschillende leefdomeinen kan ertoe leiden dat mensen in een neerwaartse spiraal terecht komen en ze (tijdelijk) grip verliezen over hun leven. Hoe dan ook is er vrijwel altijd sprake van een combinatie van persoonlijke kenmerken en omstandigheden, complexe maatschappelijke oorzaken en een opeenstapeling van problemen, waardoor het mensen niet (meer) lukt om zich staande te houden (zie onderstaande figuur).
Dit kan leiden tot schrijnende situaties voor mensen of gezinnen zelf, maar ook tot onveilige situaties of overlast voor de omgeving door bijv. (huiselijk) geweld, vervuiling, geluidsoverlast en/of agressie. Naast ‘ingewikkelde casuïstiek’ ofwel ‘ingewikkeld gemaakte casuïstiek’, heeft dit effect binnen het brede sociaal-, zorg- en veiligheidsdomein. Denk aan openbare orde en veiligheid, handhaving, maar ook bij werk & inkomen, het centrum voor jeugd en gezin, buurtteams, de medische zorg, politie etc. etc.
Langdurige stress ontregelt het brein
Eén van de grootste gevaren voor meer kwetsbaarheid is de langdurige aanwezigheid van stress. Dit kan komen door ingrijpende gebeurtenissen, zoals een ziekte, een ongeluk of een sterfgeval, maar vooral het langdurig leven met een stapeling van problemen of in een onveilige situatie of continue onzekerheid over de toekomst leidt tot chronische stress.
Spanning hoort bij het leven, maar langdurige stress kan het denkvermogen ernstig ontregelen. Door langdurige stress lukt het niet om stresshormonen, het lichaam en het hoofd terug te brengen naar rustniveau.
- Stress heeft daarnaast grote impact op ons zelfoplossend vermogen en zelfredzaamheid. En juist in de huidige samenleving wordt een groot beroep gedaan op deze vaardigheden: we moeten continu keuzes maken, digitale wereld doorgronden en informatie begrijpen en toepassen.
- Stress heeft direct invloed op ons denken en handelen. Onder stress wordt het functioneren moeilijker, kunnen we minder helder nadenken en ervaren we lichamelijke en mentale klachten.
- Bij stress liggen kort- of langdurige verwardheid en verward gedrag op de loer [1] (Korteweg, 2018.)
Onbegrepen gedrag
Stress in combinatie met psychische kwetsbaarheid, psychische problemen en/of het hebben van onvoldoende grip op het leven kan dus zorgen voor onbegrepen gedrag. Belangrijk is dat op die momenten veiligheid en stabiliteit worden gewaarborgd en mensen en gezinnen snel passende ondersteuning krijgen. Het probleem is vaak dat niet iedereen die snel ondersteuning nodig heeft al bekend is bij professionele instanties. En als ze wel al bekend zijn werkt de versnippering van het systeem erg vertragend en niet effectief. Het gaat o.a. om mensen en gezinnen die:
- De zorg die ze nodig hebben niet zelf kunnen organiseren;
- Zich niet realiseren dat ze zorg of begeleiding nodig hebben;
- Geen ziekte-inzicht hebben;
- Hun problemen niet zien als iets van ‘henzelf’ en daardoor geen zorgvraag hebben;
- Hun zorgvraag niet kunnen verwoorden.
Vaak zijn het ook de mensen en gezinnen die niet kunnen voldoen aan de hoge verwachtingen van het systeem waarin we leven. Het meekomen en begrijpen van alle spelregels en de structuur binnen dit systeem vraagt veel van mensen. De spelregels en structuur zijn met alle goede bedoelingen opgesteld en helpen de meeste mensen ook om hiermee hun stabiele basis te organiseren en zich staande te houden.
Alleen is het ook hier weer juist de groep mensen en gezinnen in een kwetsbare positie die het meest te maken hebben met dit complexe en versnipperde systeem en hier verstrikt in raken en/of er niet genoeg aan hebben. Zij lopen aan tegen het feit dat wetten, regels en overheidsorganisaties elkaar tegenspreken of -werken, dat ‘de overheid’ nooit antwoorden heeft of kan hebben op de specifieke individuele situaties of dat ze bij verschillende instanties steeds weer hetzelfde (vaak emotionele) verhaal opnieuw moeten vertellen. Of dat zij simpelweg in de problemen zitten en ‘het systeem’ niet snappen [2] (RVS, 2024).
Kortom; wetten, beleid, regels, instanties en uitgebreide stelsels die bedoeld zijn om het makkelijker te maken, werken goed voor de gemiddelde, redelijk zelfredzame mens. En we weten ondertussen dat lang niet iedereen ‘gemiddeld en/of zelfredzaam’ is. Verwoede pogingen om het systeem, juist voor de groep die moeilijk meekomt, te versimpelen leiden vaak tot nog complexere regelgeving en een complexe uitvoering ervan.
[1] Korteweg, N. (NRC, 7 september 2018). ‘Zo werkt je gestresste brein.’
Adequate hulp is domein- en professie-overstijgend
Door dit gebrek aan overzicht en de complexiteit van ons systeem blijven juist de mensen en gezinnen in kwetsbare posities verstoken van echte en houdbare oplossingen voor hun problemen. Adequate en persoonsgerichte hulp is nodig om te zorgen dat de problemen en de bijkomende stress niet leiden tot een neerwaartse spiraal van onbegrepen gedrag, langdurig verlies van grip op het leven of veiligheidsrisico’s. Als die hulp er niet is, gaat het ten koste van mensen hun gezondheid, zelfredzaamheid en toekomstmogelijkheden. Daarnaast heeft het een negatieve impact op naasten en buren, waardoor ook het welzijn en gezondheid van die mensen wordt aangetast.
Voor mensen wiens gedrag niet begrepen wordt, bij wie een opeenstapeling van problematische factoren speelt of die langdurig de grip op hun leven (dreigen te) verliezen, ligt de oplossing zelden in de handen van een enkele specialist of binnen één domein. De oplossing zit hem in het aanbrengen van samenhang over meerdere domeinen en specialismen heen en te doen wat nodig is om de stress te verlagen en de stabiliteit te vergroten.
Stabiliteitsdenken en -doen: minder stress en meer stabiliteit
In het Stabiliteitsdenken onderscheiden we drie gebieden waarin stabiliteit essentieel is:
- Bestaanszekerheid en een houdbare leefomgeving, waarbij de stress op verschillende onderdelen van iemands leven wordt verminderd.
- Continuïteit van zorg en (informele) ondersteuning.
- Meedoen in de samenleving, zodat mensen dagbesteding hebben, sociale contacten opdoen en zich trots voelen.
Bestaanszekerheid
Tom: ‘’Mijn nieuwe huis geeft mij ook het gevoel van dat de wereld eigenlijk ook een stukje groter werd in mogelijkheden. Dan heb je echt het gevoel dat je toch wat meer leeft ofzo.”
Stabiliteit begint met voorzien zijn van basale basisbehoeften. Of zoals Tim ’S Jongers het in zijn artikel ‘Bestaanszekerheid is geen geldkwestie’[3] duidt zit bestaanszekerheid in het hebben van een basis waar je op kunt rekenen en bouwen. Denk aan huisvesting, een stabiele financiële situatie, (gezonde) voeding, een dag- en nachtritme, hygiëne en een leefbaar huis. Als de basisbehoeften op orde zijn, geeft dat ruimte om hulp te accepteren, om na te denken over de toekomst, bijvoorbeeld een behandeling of nieuwe daginvulling.
Continuïteit van zorg en ondersteuning
Yasmin, consulent toegangsteam gemeente: “Eindelijk hadden we meneer zo ver dat hij naar de detox ging. Maar dan komt ie terug en dan liggen de flessen daar nog allemaal in de tuin, dan is het risico natuurlijk heel groot dat het allemaal weer opnieuw begint.”
Mensen en gezinnen in een kwetsbare positie moet kunnen rekenen op continuïteit in zorg en ondersteuning. Door stress op de korte termijn te verlagen, wordt rust en ruimte voor stabiliteit gecreëerd voor de lange termijn. Dit werkt alleen als alle partijen om die persoon of het gezin heen hun inzet op elkaar én op de mensen afstemmen en samen werken aan een gezamenlijk doel.
Meedoen
Mo, 35 jaar: “Ik weet nog dat ik weer vrijwilligerswerk ging doen en dat ik weer in de trein kon zitten. Toen had ik echt het gevoel dat ik er weer bij hoorde.”
Meedoen gaat over deelnemen aan een gemeenschap en het hebben van betekenisvolle sociale relaties met andere mensen. Het gaat over een zinvolle daginvulling, het gevoel dat je een bijdrage levert en ertoe doet. Dat geeft een gevoel van trots en erbij horen.
Stabiliteitsdenken en -doen in de praktijk
Voor bestuurders
Stabiliteitsdenken stimuleert bestuurders om niet te denken en te handelen vanuit strikt gescheiden domeinen, maar zich te realiseren dat ze elkaar beïnvloeden en nauw samenhangen met elkaar. Door hier een visie op uit te werken, mét voorbeelden uit de praktijk, wordt voor managers, beleidsmakers en professionals scherp welke koers de organisatie op gaat. Dat is hard nodig omdat uitvoerend professionals met name, maar ook beleidsmakers jarenlang zijn getraind en afgerekend op het werken bínnen kaders en hokjes. Het is daarmee nog steeds een grote stap naar ‘maatwerk’, ‘doen wat nodig is’ en ‘de mens centraal’. Dat blijven holle begrippen als ze niet gekoppeld worden aan voorbeelden en bestuurders het pad vrijmaken om hier daadwerkelijk naar te gaan handelen.
Na een heldere visie kan de focus komen te liggen op samenwerking. Met de mensen of het gezin om wie het gaat en tussen zorg, sociaal, veiligheid, wonen, werk en inkomen etc. etc. Alleen samen doorbreek je complexe problemen en beperk en voorkom je overlast en gevarenrisico’s. Bestuurders zetten de toon voor effectieve samenwerking. Intern binnen de gemeente en met partijen daar buiten. Lees hier meer over het thema samenwerken.
Voor beleidsmakers
Het stabiliteitsdenken is als denkkader behulpzaam voor het ontwikkelen van beleid en regelgeving. Hiermee creëer je als beleidsmaker samenhang en zorg je voor goede aansluiting bij de praktijk. Zodat regels en beleid mensen en gezinnen in een kwetsbare positie ondersteunen en versterken.
De toevoeging van ervaringskennis als volwaardige kennisbron bij de ontwikkeling van beleid is hierbij cruciaal. Klik hier voor een voorbeeld rond bestaanszekerheid.
Klik hier voor handvatten voor het maken van beleid in en met de praktijk.
Voor uitvoerend professionals
Ingewikkelde casuïstiek, ofwel ingewikkeld gemaakte casuïstiek, vraagt om een brede blik, waarmee we bedoelen dat er wordt gekeken naar alle gezinsleden, het netwerk en de leefomgeving. Een brede blik is ook het kijken naar de context en verleden van de persoon of het gezin; wat heeft iemand meegemaakt, wat is er gedaan met welk resultaat, wat heeft bijgedragen aan de situatie zoals die nu is, zowel negatief als positief etc. Het vraagt om breed handelen; een probleem kan zich uiten in gezondheid, maar de oplossing kan liggen in bestaanszekerheid of meedoen, of omgekeerd. Dan is het nodig om op andere domeinen acties uit te zetten (woningbouw, financiën etc.) en kennis en kunde van anderen in te schakelen. Datgene als eerste te doen wat helpend is, altijd in nauwe samenwerking met de persoon of het gezin zelf, waarbij zij expert blijven van de situatie. Ook als dit weloverwogen, met een helder (lange termijn) doel voor ogen en met duidelijke redenen, vraagt om af te wijken van reguliere aanpakken en kaders. Klik op de Inspiratiebundel Toekomstscenario voor voorbeelden.
Het stabiliteitsdenken helpt om de oorzaak van problemen te verhelderen en vervolgens domein- en professie overstijgend aan duurzame oplossingen te werken.
De kracht van het stabiliteitsdenken en -doen is dat het factoren bijeenbrengt die nu vaak los van elkaar worden opgepakt. Daarmee wordt voorkomen dat mensen of gezinnen met problemen op meerdere leefgebieden langs verschillende loketten moeten en voor hun gevoel steeds één stap vooruit doen en weer drie stappen terug. Stabiliteitsdenken helpt niet alleen om actuele problemen op te lossen, maar ook om tot duurzame oplossingen te komen. Het geeft alle betrokkenen handvatten voor een gedeelde taal en een gedeelde aanvliegroute in de ondersteuning, maar ook bij bijvoorbeeld casuïstiekoverleg, omdat iedereen hetzelfde doel heeft; stress omlaag, stabiliteit omhoog.